Мирисот претставува сложен сензорен процес преку кој хемиските молекули од околината се претвораат во нервни импулси што мозокот ги интерпретира како специфични мириси. Тоа е еден од најстарите и филогенетски најпримитивни сензори, длабоко поврзан со емоциите, меморијата и основните однесувања како исхрана, репродукција и избегнување опасност.
1. Анатомска основа на системот за мирис
1.1 Олфакторен епител
Олфакторниот епител се наоѓа во горниот дел на носната празнина и е составен од:
- олфакторни рецепторни неврони – примарни сензорни клетки кои реагираат на мирисни молекули; тие се единствени неврони во човечкото тело кои се обновуваат низ целиот живот;
- поддржувачки (сустантикуларни) клетки – обезбедуваат метаболичка и структурна поддршка;
- базални клетки – служат како матични клетки од кои настануваат нови рецепторни неврони;
- Bowman-ови жлезди – лачат слуз која ги раствора ароматичните молекули и овозможува нивно врзување за рецепторите.
1.2 Олфакторен нерв и булбус
Аксоните на сензорните неврони се собираат во n. olfactorius (I кранијален нерв), кој директно влегува во олфакторниот булбус, каде што се извршува првата синаптичка обработка.
1.3 Олфакторни гломерули
Во булбусот, аксоните формираат гломерули – структури во кои сензорните неврони кои експресираат ист тип рецептор синапсираат со митрални и туфтени клетки. Ова е првиот чекор на обработка и филтрирање на мирисните информации.
1.4 Централни проекции
Од булбусот, митралните и туфтените клетки проектираат кон:
- пириформен кортекс – примарен кортикален центар;
- амигдала – емоционални реакции поврзани со мириси;
- енторинален кортекс и хипокампус – мемориски процеси;
- хипоталамус – автономни и хормонски одговори.
Овој систем е уникатен затоа што информацијата стигнува директно во кортексот без таламична релеј-синапса, што ја зголемува брзината на перцепција.
2. Механизам на мирисање
2.1 Трансдукција на мирис
Ароматични молекули влегуваат во носната шуплина со дишењето.
Молекулите се раствораат во слузта и се врзуваат за специфични Г-протеински рецептори на олифонепителните неврони.
Врзувањето активира G_olf, специфичен G-протеин.
Активираниот аденилат–циклазен ензим го зголемува нивото на cAMP.
cAMP отвора циклично-нуклеотид-зависни Na⁺/Ca²⁺ канали, предизвикувајќи деполаризација.
Ca²⁺ дополнително активира Cl⁻ канали, што ја засилува деполаризацијата.
Ако деполаризацијата го надмине прагот – се создава акционен потенцијал во олфакторниот неврон.
2.2 Кодирање на мирис
Човек има околу 400 различни типови олфакторни рецептори.
Секој мирис активира комбинација од повеќе рецептори, слично на код.
Мозокот ја препознава „шарата“ на активирање и ја интерпретира како специфичен мирис.
2.3 Адаптација
При подолга изложеност на ист мирис, рецепторите намалуваат чувствителност. Ова овозможува фокусирање на нови важни мирисни сигнали (пожар, расипана храна итн.).
3. Функционално значење на мирисот
3.1 Емоционален и мемориски ефект
Со оглед на директната врска со лимбичкиот систем, мирисите лесно предизвикуваат:
- силни емоции,
- присетување на спомени,
- несвесни однесувања.
3.2 Улога во исхраната
Мирисот сочинува голем дел од перцепцијата на вкусот. Затоа настинки или ринити значително го менуваат доживувањето на храната.
3.3 Улога во откривање опасности
Можеме да почувствуваме:
- чад и пожар,
- расипана храна,
- токсични хемикалии.
4. Нарушувања на мирисот
- Аносмија – целосно губење на мирис
- Хипосмија – намалена чувствителност
- Параосмија – погрешно препознавање на мириси
- Фантомосмија – чувствување на мирис без стимул (халуцинации)
Причини можат да бидат инфекции, повреди на глава, невродегенеративни процеси (Алцхајмерова болест, Паркинсонова болест), токсини, стареење, тумори, или конгенитални дефекти.
No comments:
Post a Comment