Физиологија на хипофизата

1. Општ преглед

Хипофизата (лат. hypophysis cerebri), позната и како питуитарна жлезда, е мала, но исклучително значајна ендокрина жлезда со маса од приближно 0,5–1 g. Таа е сместена во sella turcica на клинестата коска и е поврзана со хипоталамусот преку хипофизарното стебло (infundibulum). Хипофизата претставува централна регулаторна структура во ендокриниот систем и често се нарекува „главна жлезда“, бидејќи контролира бројни периферни ендокрини жлезди и физиолошки процеси.

2. Анатомско-функционална поделба

Хипофизата се состои од два главни дела со различно ембриолошко потекло и функција:

2.1. Аденохипофиза (преден лобус)

Аденохипофизата потекнува од ектодермот (Rathke-ова ќеса) и претставува вистинска ендокрина жлезда која синтетизира и лачи хормони. Таа вклучува:

• pars distalis (најголем дел),
• pars intermedia,
• pars tuberalis.

2.2. Неурохипофиза (заден лобус)

Неурохипофизата потекнува од невроектодермот и не синтетизира хормони, туку складира и ослободува хормони синтетизирани во хипоталамусот, главно:

• антидиуретски хормон (ADH),
• окситоцин.

3. Хипоталамо-хипофизарна регулација

Функцијата на хипофизата е строго контролирана од хипоталамусот преку два механизми:

3.1. Портален хипоталамо-хипофизарен систем

Хипоталамусот лачи ослободувачки и инхибиторни хормони (releasing and inhibiting hormones) кои преку порталниот систем стигнуваат до аденохипофизата и ја регулираат секрецијата на нејзините хормони.

3.2. Невросекреторен пат

Кај неурохипофизата, хормоните се синтетизираат во супраоптичките и паравентрикуларните јадра на хипоталамусот и се транспортираат по аксоните до задниот лобус, каде што се ослободуваат во циркулацијата.

4. Хормони на аденохипофизата и нивни физиолошки ефекти

4.1. Хормон за раст (GH, соматотропин)

Стимулира линеарен раст, синтеза на протеини и липолиза. Дејствува директно и индиректно преку инсулин-слични фактори на раст (IGF-1). Важен за развојот на мозокот и метаболизмот.

4.2. Тиреостимулирачки хормон (TSH)

Го стимулира растот и хормонската активност на тироидната жлезда. Регулира синтеза и секреција на тироксин (T4) и тријодтиронин (T3).

4.3. Адренокортикотропен хормон (ACTH)

Ја стимулира кората на надбубрежните жлезди за секреција на кортизол. Има важна улога во одговорот на стрес.

4.4. Фоликулостимулирачки хормон (FSH) и лутеинизирачки хормон (LH)

Ја регулираат функција на гонадите. Влијаат врз сперматогенеза, овулација и секреција на полови хормони.

4.5. Пролактин (PRL)

Стимулира лактација. Има имуномодулаторни и невропластични ефекти. За разлика од другите хормони, неговата секреција е тонично инхибирана од допамин.

5. Хормони на неурохипофизата

5.1. Антидиуретски хормон (ADH, вазопресин)

Регулира воден баланс преку зголемена реапсорпција на вода во бубрезите. Учествува во регулација на крвниот притисок.

5.2. Окситоцин

Стимулира контракции на матката за време на породување. Овозможува излачување на млеко при доење. Има значајна улога во социјалното однесување, поврзувањето и емоционалната регулација.

6. Механизми на повратна врска (feedback)

Хипофизата функционира во рамките на негативна повратна врска, при што периферните хормони (T3, T4, кортизол, полови хормони) ја инхибираат секрецијата на одговарачките хипофизарни и хипоталамусни хормони. Овој механизам обезбедува хомеостаза и стабилност на ендокриниот систем.

7. Физиолошко значење

Преку своите хормони, хипофизата учествува во:

• раст и развој,
• пубертет и репродукција,
• метаболизам,
• одговор на стрес,
• водно-електролитен баланс,
• емоционална и социјална регулација.

8. Клинички аспект 

Дисфункцијата на хипофизата може да доведе до:

• хипопитуитаризам,
• акромегалија и гигантизам,
• Кушингов синдром,
• хиперпролактинемија,
• дијабетес инсипидус.