Сетилните сензации претставуваат основен начин на кој организмот ја прима и ја интерпретира надворешната и внатрешната средина. Овие сензации се резултат на сложени неврофизиолошки процеси кои започнуваат од специјализирани рецептори, а завршуваат со интегрирана перцепција во кората на големиот мозок. Функционирањето на сетилниот систем овозможува адаптација, ориентација, преживување и когнитивна обработка.
1. Основни физиолошки принципи на сетилните сензации
1.1. Трансдукција
Трансдукцијата е процес при кој физичкиот стимулус (светлина, звук, притисок, хемиски молекули, температура) се претвора во електричен сигнал во рецепторните клетки.
Механорецептори → деформација на мембраната создава деполаризација
Фоторецептори → светлината ја менува конфигурацијата на родопсин
Хеморецептори → врзување на молекули ги отвора јонските канали
Терморецептори → температурата влијае врз јонските канали
Трансдукцијата претставува почетниот чекор во создавање на нервен импулс.
2. Карактеристики на сетилните сензации
2.1. Модалитет (вид на сензација)
Модалитетот е типот на перцепираниот стимул и е строго одреден од видот на рецепторот и неговите невронски патишта.
Основни модалитети:
- визуелна сензација
- аудитивна
- тактилна
- ноцицептивна (болка)
- температурна
- вкус и мирис
- проприоцептивна (информации за положба и движење)
- вестибуларна (рамнотежа)
Секој модалитет има сопствена „етикета“ (labeled line principle), што значи дека мозокот го препознава стимулот според патот, а не според силата на акциониот потенцијал.
2.2. Интензитет
Интензитетот на сензацијата зависи од:
- фреквенцијата на акциони потенцијали
- бројот на активирани рецептори
- видот на стимулот
Поголем стимул обично произведува поголема деполаризација и повисока фреквенција на акционите потенцијали. Интензитетот се кодира со т.н. frequency coding и population coding.
2.3. Локација на стимулот
Локацијата се детектира преку:
- топографска организација (сомато-топична, ретино-топична, тоно-топична картификација)
- рецептивно поле
- латерална инхибиција
Рецептивно поле е област од телото (или видното поле) чија стимулација активира еден неврон. Колку е помало рецептивното поле, толку е подобра дискриминацијата (прсти vs. грб).
Латералната инхибиција овозможува засилување на контрастот (на пример, јасно разграничување точки на допир).
2.4. Траење на стимулот – Адаптација на рецепторите
Рецепторите можат да бидат:
брзо адаптирачки (фазични рецептори) – реагираат на промена (вибрации, движење)
бавно адаптирачки (тонични рецептори) – одговараат континуирано додека трае стимулот (притисок, болка).
Адаптацијата служи за филтрирање на непотребни информации – на пример, брзо го „забораваме“ чувството на облека на кожата, но реагираме на неочекуван допир.
2.5. Разликување на квалитетот на сензацијата
Мозокот разликува различни поттипови на истиот модалитет (топло/ладно, меко/грубо, црвено/синo) преку:
- активирање на различни рецептори
- комбинирана обработка
- кортикална интерпретација
Перцепцијата е резултат на хиерархиска обработка: примарна → секундарна → асоцијативна кора.
3. Специфични сетилни системи и нивните физиолошки особености
3.1. Тактилен систем
Го перцепира допирот, вибрациите, притисокот, текстурата. Физиолошки клучни структури:
- Мeissner и Merkel рецептори (фина дискриминација)
- Pacinian corpuscles (вибрација)
- Ruffini завршетоци (растегнување на кожа)
3.2. Проприоцептивен систем
Дава информација за положбата на телото, мускулниот тонус и движењето.
Главни рецептори:
- мускулни вретена (растегнување)
- Голџиеви тетивни органи (напон)
- рецептори од зглобови и кожа
3.3. Вестибуларен систем
Регулира рамнотежа, ориентација во простор и стабилизација на погледот.
Структури:
- семициркуларни канали (аголно забрзување)
- отолитни органи: утрикулус и сакулус (линеарни движења и гравитација)
3.4. Ноцицептивен систем
Болката е заштитен механизам со богата физиологија:
- A-делта влакна (остра, брза болка)
- C влакна (тапа, дифузна болка)
Болката се модулира и на спинално, и на кортикално ниво (descending inhibitory pathways).
3.5. Визуелен, аудитивен, олфакторен и густаторен систем
Секој од нив има специфична физиологија, но дели исти принципи: трансдукција, проекција, кортикална обработка.
4. Централна обработка на сензациите
Сензацијата не е едноставен пренос на информации — таа е активен процес на филтрирање, интерпретација и интеграција.
Обработката следи неколку нивоа:
- рецептори
- периферни нерви
- спинален мозок / мозочно стебло
- таламус (централна релеј-станица)
- примарни кортикални полиња
- секундарни и асоцијативни кортикални области
Асоцијативните области создаваат сложени перцепции: препознавање на лице, идентификација на звук, ориентација во простор.
5. Важноста на сетилната физиологија за клиничка практика
Разбирањето на физиологијата на сетилните сензации е од големо значење во:
неврологија
невропедијатрија
психијатрија
специјална едукација
терапија на аутизам
физиотерапија и окупациона терапија
Кај лицата со аутизам, на пример, постојат нарушувања во сензорната модулација, интеграција и перцепција, што води кон хипер- или хипо-сензитивност.
No comments:
Post a Comment