Telencephalon (cerebrum)

Телeнцефалонот или церебрумот (cerebrum) претставува најголемиот и најкомплексниот дел од предниот мозок (prosencephalon) и е одговорен за највисоките функции на нервниот систем – мислење, свесност, перцепција, емоции, меморија и контрола на волевите (свесни) движења. Тој е најразвиен кај човекот и го претставува анатомскиот и функционалниот центар на повисоката нервна активност.

Анатомска организација на теленцефалонот

Телeнцефалонот се состои од две големи церебрални хемисфери — левата и десната, кои се меѓусебно поврзани со дебел сноп на нервни влакна наречен corpus callosum (мозочна греда).

Секоја хемисфера е поделена на површен слој – кора (cortex cerebri) и длабоки структури како базални ганглии, амигдалата, хипокампусот, и внатрешна бела маса со бројни асоцијативни, комисурални и проекциони влакна.

Површина и лобуси на церебрумот

Церебралната кора е силно наборена со бројни жлебови (sulci) и извишувања (gyri), со што се зголемува нејзината површина. Секоја хемисфера е поделена на пет лобуси:

1. Фронтален лобус (lobus frontalis) – поврзан со свесно движење, извршни функции, планирање, однесување и говор (Брокино подрачје).
2. Париетален лобус (lobus parietalis) – прима и обработува сензорни информации (допир, температура, болка, проприоцепција).
3. Темпорален лобус (lobus temporalis) – вклучен во слухот, разбирање на говор (Верникеово подрачје), меморија и емоции.
4. Окципитален лобус (lobus occipitalis) – примарен и секундарен визуелен центар. 
5. Инсуларен лобус (insula) – скриен под фронталниот, париеталниот и темпоралниот лобус; важен за висцерална перцепција, емоции и самосвест.

Церебрална кора (Cortex cerebri)

Церебралната кора е изработена од сива маса (невронски тела) и претставува седиште на свесната мисла и перцепција. Според хистолошката структура, кората е неокортекс (6 слоеви) и алокортекс (3 слоеви, кај лимбичкиот систем).

Главни зони:

• Моторна кора (Brodmann 4) – контрола на волеви движења.
• Сензорна кора (Brodmann 1, 2, 3) – обработка на сензорни импулси.
• Визуелна кора (Brodmann 17) – видна перцепција.
• Аудитивна кора (Brodmann 41, 42) – обработка на звуци.
• Асоцијативни зони – интеграција на информации и когнитивни функции.

Базални ганглии (corpora striata)

Овие се групи на сиво мозочно ткиво сместени длабоко во белата маса на теленцефалонот. Вклучуваат:

• Каудатно јадро (nucleus caudatus)
• Путамен (putamen)
• Глобус палидус (globus pallidus)

Тие имаат клучна улога во контрола и координација на движењата, потиснување на непотребни моторни активности и се тесно поврзани со допаминергичниот систем. Нарушувања во нивното функционирање доведуваат до Паркинсонова болест или Хантингтонов хореа.

Лимбички систем

Дел од теленцефалонот кој ги вклучува хипокампусот, амигдалата, цингуларниот гирус и делови од хипоталамусот.

Главни функции:

• Регулација на емоции и мотивација
• Формирање на меморија
• Поврзаност со автономниот нервен систем и ендокриниот систем

Бела маса на церебрумот

Составена е од миелинизирани аксони кои ги поврзуваат различните делови на мозокот:

• Асоцијативни влакна – ги поврзуваат различни области во иста хемисфера.
• Комисурални влакна – ги поврзуваат двете хемисфери (најважен е corpus callosum).
• Проекциони влакна – ги поврзуваат церебралните центри со подкортикални и спинални структури (capsula interna).

Физиолошки функции на теленцефалонот

• Сензорна интеграција – обработка на информации од сите рецептори.
• Моторна контрола – координација и прецизност на волеви движења.
• Когнитивни функции – мислење, учење, меморија, јазик, решавање проблеми.
• Емоционална регулација – делумно преку лимбичкиот систем.
• Свесност и личен идентитет – поврзани со активноста на фронталниот и париеталниот кортекс.

Функционална латерализација

• Лева хемисфера: логика, јазик, анализа, математичко размислување.
• Десна хемисфера: креативност, просторна ориентација, интуиција, музика.

Иако постои латерализација, двете хемисфери постојано соработуваат.

Клиничко значење

Оштетувања на различни региони во теленцефалонот доведуваат до специфични синдроми:

• Афазија – оштетување на Брокино или Верникеово подрачје.
• Агнозија и апраксија – оштетување на асоцијативните зони.
• Хемипареза – оштетување на моторниот кортекс.
• Амнезија и емоционални нарушувања – оштетување на лимбичкиот систем.

Заклучок

Телeнцефалонот е високиот интегративен центар на човечкиот мозок, каде што се спојуваат сензорните дразби, менталните процеси и моторните реакции. Неговата сложена организација овозможува човечката свесност, креативност и адаптација кон околината — суштински елемент на човечката интелигенција и индивидуалност.